«Мележ і як мастак, і як чалавек усёй сваёй існасцю быў адданы свайму народу, роднай літаратуры… Нялёгкі жыццёвы і творчы шлях прывёў пісьменніка ў вялікую літаратуру. А вялікай літаратуры заўсёды наканавана вялікае жыццё» Серафім Андраюк, беларускі літаратуразнаўца
Сёлета спаўняецца 95 гадоў з дня нараджэння народнага пісьменніка Беларусі Івана Паўлавіча Мележа. Нарадзіўся ён 8 лютага 1921 г. у вёсцы Глінішча Хойніцкага раёна Гомельскай вобласці ў сялянская сям’і.
Пасля заканчэння сярэдняй школы (1938) працаваў у Хойніцкім райкаме камсамола. У 1939 г. паступіў у Маскоўскі інстытут гісторыі, філасофіі і літаратуры і з першага курса быў прызваны ў Савецкую Армію. Летам 1940 г. удзельнічаў у далучэнні Паўночнай Букавіны да СССР. З першых дзён Вялікай Айчыннай вайны на фронце – на Збручы, пад Уманню, Нікалаевам, Сінелькавам, Растовам-на-Доне, Лазавой.
У чэрвені 1942 г. пад Растовам цяжка паранены і пасля лячэння ў тбіліскім шпіталі адпраўлены ў тыл. Жыў у Бугуруслане, потым выкладаў ваенную падрыхтоўку ў Малдаўскім педагагічным інстытуце, а з 1943 г. – у Беларускім дзяржаўным універсітэце, які знаходзіўся тады на станцыі Сходня ў Падмаскоўі, дзе вучыўся спачатку завочна на філалагічным факультэце, а затым перайшоў на стацыянар (скончыў у 1945 г. ужо у Мінску). Пасля вучыўся ў аспірантуры, выкладаў беларускую літаратуру ва ўніверсітэце, працаваў у рэдакцыі часопіса “Полымя”, у апараце ЦК КПБ. З 1966 г. – сакратар, а ў 1971-1974 гг. – намеснік старшыні праўлення СП БССР. Выбіраўся дэпутатам Вярхоўнага Савета БССР (1967-1976), быў старшынёй Беларускага камітэта абароны міру, членам Сусветнага Савету Міру. Член СП СССР з 1945 г.
Узнагароджаны двума ордэнамі Працоўнага Чырвонага Сцяга, ордэнамі Чырвонай Зоркі, “Знак Пашаны” і медалямі. Народны пісьменнік БССР (1972).
Памёр 09.08.1976 г.
Дэбютаваў у 1939 г. вершамі. Першае выступленне ў друку як празаіка адносіцца да 1943 г. (газета “Бугурусланская правда”). Выдаў зборнікі аповесцей і апавяданняў “У завіруху” (1946), “Гарачы жнівень” (1948), “Заўсёды наперадзе” (нарыс, 1948), “Блізкае і далёкае” (1954)
У першым радзе сядзяць злева направа: Іван Грамовіч, Янка Брыль, Якуб Колас, Усевалад Краўчанка, Анатоль Вялюгін і Максім Лужанін. У другім радзе стаяць злева направа: Кастусь Кірэенка, Іван Мележ, Іван Шамякін, Мікола Аўрамчык,?
, “У гарах дажджы” (1957), “Што ён за чалавек” (апавяданні, аповесці, нарысы, 1961),“Жыццёвыя клопаты” (нарысы, эсэ, крытычныя артыкулы, 1975), “Белыя вішні і яблыні” (1976), “Першая кніга: Дзённікі, сшыткі, з запісных кніжак” (1977), раман “Мінскі напрамак” (1952, дапрацаванае выданне ў 1974), трылогію “Палеская хроніка” – “Людзі на балоце” (1962), “Подых навальніцы” (1966) і “Завеі, снежань” (няскончаны, 1978). У 1969-1971 гг. выйшаў Збор твораў у 6-ці, у 1979-1985 гг. – у 10 тамах. Творы пісьменніка перакладаліся на розныя мовы.
Напісаў п’есы “Пакуль вы маладыя” (1956 г., асобнае выданне ў 1958 г., пастаўлена ў 1957 г.), “Дні нашага нараджэння” (апублікавана і пастаўлена ў 1958), аднаактоўку “Хто прыйшоў уночы” (1959, асобнае выданне 1966).
Па раманах “Людзі на балоце” і “Подых навальніцы” Беларускім тэлебачаннем створаны ў 1966 г. спектакль. Беларускім тэатрам Янкі Купалы пастаўлены ў 1966 г. спектакль “Людзі на балоце”, Гомельскім абласным тэатрам – “Подых навальніцы” (1977), у 1989 г. – “Страсці эпохі” (паводле рамана “Завеі, снежань”).
Лаўрэат Літаратурнай прэміі Якуба Коласа (1962) за раман “Людзі на балоце”, Ленінскай прэміі (1972) за раманы “Людзі на балоце” і “Подых навальніцы”, Дзяржаўнай прэміі БССР (1976) за кнігу крытычных нарысаў, артыкулаў “Жыццёвыя клопаты” (пасмяротна).
У музейны фонд прадметы, звязаныя з Іванам Паўлавічам, пачалі паступаць з 1988 года: фатаграфіі ад Уладзіміра Крука і Людмілы Чыгрынавай (удавы беларускага пісьменніка Івана Чыгрынава), кнігі з аўтографамі з архіваў Карласа Шэрмана, Максіма Танка, Івана Чыгрынава, Алены Васілевіч, Кандрата Крапівы, Васіля Віткі, кнігі з абменных фондаў бібліятэк і друкаваныя выданні. Асобна трэба вылучыць пішучую машынку, якая першапачаткова належала Івану Мележу, а затым — Рыгору Паўлавічу Камоска
(1942 г.н.), жыхару г. Мінска. У свой час машынку яму перадала маці, якая працавала швачкай і атрымала яе ў якасці падарунка. Яна расказвала сыну, што на гэтай машынцы Іван Мележ надрукаваў раман «Людзі на балоце».
На сённяшні дзень у музейным фондзе ўстановы знаходзіцца 52 кнігі І.Мележа, 23 з іх з аўтографамі аўтара, 41 фатаграфія, пішучая машынка, рукапісы і некаторыя іншыя матэрыялы.
Іван Мележ — адзін з самых выдатных пісьменнікаў беларускай літаратуры, тонкі знаўца чалавечай душы, мастак-аналітык пераважна эпічнага складу. Яго творчую спадчыну склалі навелы, апавяданні, крытычныя артыкулы, дзённікі, п’есы, раманы, самым значным з якіх з’яўляецца раман “Людзі на балоце”. Менавіта ў ім, як і ва ўсёй “Палескай хроніцы”, нацыянальнае і агульначалавечае прысутнічаюць ў арганічным, высокім адзінстве, выводзячы страсці куранёўскіх жыхароў на ўзровень страсцей герояў Талстога ці Шэкспіра. Так, прыжыццёвы класік, Іван Мележ унёс надзвычай каштоўны мастацкі ўклад у беларускую літаратуру, прыцягнуўшы ўвагу чытача да нацыянальнага жыцця, яго самабытнасці і непаўторнасці, шырока разгарнуўшы яго моц і глыбіню.
Рак М.П.,
малодшы навуковы супрацоўнік
аддзела ўліку, навуковай апроцоўкі і захоўвання фондаў
