Спадчына пісьменніцы ў зборы Дзяржаўнага музея гісторыі беларускай літаратуры.
27 чэрвеня беларускай пісьменніцы і літаратуразнаўцы Лідзіі Арабей споўнілася б 90 гадоў. Таму сёння хочацца прыгадаць некаторыя старонкі з жыцця даследчыцы, грунтуючыся на матэрыялах з фондаў Дзяржаўнага музея гісторыі беларускай літаратуры.
Лідзія Львоўна Арабей нарадзілася ў 1925 годзе ў вёсцы Нізок Уздзенскага раёна Мінскай акругі. Дарэчы, месца гэтае багатае на таленты. Тут нарадзіліся такія вядомыя беларускія пісьменнікі як Кандарат Крапіва і Паўлюк Трус. Мала таго, Кандрат Крапіва сустрэў тут сваё каханне ў вобразе маладой дзяўчыны Алены Махнач, якая была стрыечнай сястрой маці Лідзіі Арабей Марыі Антонаўны Махнач.
Па апошняй волі Лідзіі Львоўны ў сакавіку гэтага года Дзяржаўны музей гісторыі беларускай літаратуры атрымаў у дар ад яе пляменніцы Ірыны Генадзьеўны Шыдлоўскай асабістыя рэчы, кнігі, дакументы і сямейны фотаальбом пісьменніцы. Гэта цікавыя сведкі не толькі жыцця і творчасці Лідзіі Арабей, яе родных і сяброў, але і важныя гістарычныя крыніцы.
Так, у фонды музея паступіла 68 кніг з аўтографамі знакамітых беларускіх пісьменнікаў: Васіля Быкава, Алеся Адамовіча, Ніла Гілевіча, Івана Навуменкі, Сяргея Грахоўскага, Івана Чыгрынава, Анатоля Вярцінскага, Івана Мележа, Івана Шамякіна і іншых. Гэта пераважна выданні, рэдактарам якіх была Лідзія Львоўна.
Пасля сумеснага падарожжа па Хабараўскім краі цікавы аўтограф пакінуў у сваёй кніжцы “Працяг размовы” Янка Брыль: “Лідачцы Арабей, на якую крычаў, крычу і буду – на ўсіх кантынентах – крычаць, як стары буркун. Зазлуй, калі ласка, яшчэ раз!.. 21.Х.62”.
Сярод выданняў і кніжка з дароўным надпісам народнага эстонскага пісьменніка Ааду Хінта. Справа ў тым, што ў 1960 годзе Лідзія Львоўна разам з А.Раманоўскай пераклала яго раман “Бераг вятроў”.
Безумоўна, дарыў свае кнігі Лідзіі Арабей і вядомы зямляк, народны пісьменнік Беларусі, Кандрат Крапіва. На тытульным лісце аднаго з яго зборнікаў “Вершы і байкі” чытаем: “Лідзе Львоўне Арабей, якая родам, можна сказаць, з таго ж самага Нізка, – з пажаданнем далейшых творчых поспехаў. 13/ІІ.1968 г.”.
Падпісвала і прэзентавала кнігі беларускім пісьменнікам, сябрам і сама Лідзія Львоўна. Некаторыя з іх трапілі ў музей на працягу апошніх гадоў. Гэта такія вядомыя зборнікі аповесцей і апавяданняў як “Мера часу” (1962), “Ларыса” (1964), “Мне трэба ехаць” (1974), “Паласа дажджу” (1984), “Пошукі кахання” (1987), “Перавал” (1998), раманы “Іскры ў папялішчы” (1970) і “Сузор’е Вялікай Мядзведзіцы” (1980). Захоўваецца ў фондах і яе першае крытыка-біяграфічнае даследаванне “Цётка (Алаіза Пашкевіч)”, якое выйшла 1956 годзе, а таксама наступныя дакументальныя аповесці “На струнах буры” (1967) і “Стану песняй” (1977), дзе даследчыца сабрала і апрацавала вялікі матэрыял пра нашу выдатную паэтку беларускага адраджэння.
Як і яе маці, Лідзія Арабей двойчы ўступала ў шлюб. У 1942 годзе падчас акупацыі яна выехала ў Заходнюю Беларусь, дзе выйшла замуж за Аляксея Аляксеевіча Арабея, які ў 1944 годзе быў расстраляны нямецка-фашысцкімі захопнікамі за сувязь з партызанамі. У 1945 годзе пісьменніца вяртаецца ў Мінск, дзе знаёміцца са сваім другім выбраннікам – вядомым беларускім мастаком Яўгенам Ганкіным, які з 1946 года працаваў на кінастудыі “Беларусьфільм”. Аб гэтым перыядзе іх знаёмства красамоўна распавядае серыя фатаграфій 1950-х гадоў, змешчаная ў іх сямейным фотаальбоме. Гэта камерныя і атмасферныя фота, пранізаныя цеплынёй іх пачуццяў і хараством маладосці.
Трэба сказаць, што гэты фотаальбом уражвае сваім характарам. Здаецца, што ўсе тыя асобы, месцы і краявіды, якія можна сустрэць на фатаграфіях, знаёмыя або не, нясуць у сабе нешта значна большае, чым проста адлюстраванне нейкіх момантаў. Яны ўтрымліваюць у сабе цэлую культурную эпоху.
Фатаграфіі не размешчаны ў храналагічным парадку, што дае магчымасць іх параўноўваць. Самая ранняя датуецца 1926 годам, дзе маленькая Ідачка сядзіць у крэсле ў гадавалым узросце. Апошняя зроблена ў сярэдзіне 1990-х гадоў. Ёсць фота з дароўнымі надпісамі ад пляменнікаў Лідзіі Львоўны і Яўгена Маркавіча, што сведчыць аб цесных сямейных сувязях.
Вылучаюцца фатаграфіі, якія зроблены ў падарожжах і на адпачынку ў санаторыях у розныя гады. Была Лідзія Арабей і ў Злучаных Штатах Амерыкі, дзе пасмяротна выдала мемуары Яўгена Ганкіна “Крыло ангела”.
Як ужо адзначалася, Лідзія Львоўна шмат гадоў актыўна займалася зборам інфармацыі, вывучэннем і папулярызацыяй творчай спадчыны знакамітай беларускай паэткі Алаізы Сцяпанаўны Пашкевіч, больш вядомай пад псеўданімам Цётка. У 1958 годзе Лідзія Арабей абараніла кандыдацкую дысертацыю па тэме “Жыццё і творчасць Цёткі/Алаізы Пашкевіч”. І менавіта дзякуючы ёй у 1996 годзе фонды музея папоўніліся двума дэбютнымі зборнікамі нашай рэвалюцыйна-дэмакратычнай паэткі “Хрэст на свабоду” і “Скрыпка беларуская”. Абодва надрукаваны лацінкай. Разам з кнігамі былі дзве фотакарткі, якія належалі сям’і Цёткі: партрэты яе маці Ганны Пашкевіч з роду Вызгаў і сястры Марыі, зробленыя ў Вільні ў пачатку ХХ стагоддзя. Своеасаблівым вынікам шматгадовай даследчыцкай працы з’явіўся альбом, дзе Лідзія Арабей сабрала арыгіналы і копіі фотадакументаў і пісьмовых крыніц пра жыццёвы і творчы шлях Цёткі, а таксама матэрыялы па ўшанаванню яе памяці.
Цікавыя звесткі аб акружэнні, жыцці і дзейнасці Алаізы Пашкевіч можна знайсці ў ліставанні Лідзіі Арабей з гісторыкам Юрыем Туронкам і супрацоўніцай Кіеўскага музея Лесі Украінкі Алай Дыба.
Яшчэ адна ўнікальная рэч патрапіла ў музей у гэтым годзе ад блізкай сяброўкі Лідзіі Арабей – Валянціны Аркадзьеўны Доўнар. Гэта драўлянае насценнае распяцце з дому Цёткі на Шчуччыне, якое вісела над ложкам яе маці, а пасля трапіла ў Польшчу. Праз некаторы час сястра Цёткі Караліна Пашкевіч асабіста падаравала яго Лідзіі Львоўне.
Аднак, самы вялікі ўнёсак у музейную скарбніцу быў зроблены даследчыцай у 1999 годзе, калі ў фонды музея з яе архіва паступіла больш за 250 адзінак захоўвання. Сярод матэрыялаў – рукапісы празаічных твораў пісьменніцы: “На беразе Ла-Манша”, “Добрая фея”, “Скрыпачка”, “Новы сшытак”, “Воблачка”, “Птушка Хірасімы” і інш., рукапісы п’есы ў дзвюх дзеях “На полымі любві”, аднайменных эсэ і артыкулаў на беларускай і рускай мовах, а таксама, літаратурны сцэнарый “Кроплі крыві гарачай”, драматычны твор “Пякучыя пялёсткі”. Публіцыстыка прадстаўлена артыкуламі, прысвечанымі асветніцкай і педагагічнай дзейнасці Цёткі і яе кніжцы “Першае чытанне для дзетак беларусаў”. Згаданыя творы Лідзіі Арабей адлюстроўваюць яе неабыякавае стаўленне да лёсу нацыянальнай літаратуры і беларусаў у цэлым. Так, на прыкладзе Цёткі, пісьменніца паказала, як трэба самааддана служыць свайму народу і сваёй працай кожны дзень рабіць крок наперад, каб не забыцца пра тое, хто мы ёсць.
Адметнае месца ў архіве Лідзіі Арабей займаюць графічныя творы. У 1997 годзе музей атрымаў у дар ад пісьменніцы карціну “Векапомнае”, прысвечаную памяці Уладзіміра Караткевіча. Аўтар работы – Яўген Ганкін. А ў 1999 годзе музейныя фонды папоўніліся экслібрысам Лідзіі Львоўны, які для яе зрабіў знакаміты беларускі мастак-графік Яўген Ціхановіч. Гэты кніжны знак уяўляе сабой егіпецкага сфінкса, які ляжыць на вялікай кнізе і трымае ў лапах пісьменніцкі атрыбут – гусінае пяро.
Лідзія Арабей пакінула пасля сябе багатую літаратурную спадчыну. Яе творамі зачытваюцца дарослыя і дзеці. З-пад пяра пісьменніцы выйшаў не адзін дзясятак зборнікаў аповесцей і апавяданняў, а яе літаратуразнаўчыя працы асвяцілі шмат пытанняў аб жыцці і дзейнасці беларускай паэткі Алаізы Пашкевіч. Творчасць Лідзіі Арабей – гэта каштоўны культурны здабытак для ўсяго беларускага народа.
Баева Кацярына Сяргееўна,
старшы навуковы супрацоўнік аддзела ўліку,
навуковай апрацоўкі і захоўвання фондаў ДМГБЛ
